Η ηθική πυξίδα του Βάτσλαβ Χάβελ

Λίγοι είχαν το σθένος του, την ηθική οξύνοια, την οξυδέρκεια της γραφής του. Ακόμα λιγότεροι αυτοί που τα συνδύαζαν όλα. Ο Βάτσλαβ Χάβελ, πρώην πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας (αρχικά) και της Τσεχικής Δημοκρατίας (αργότερα), ηγέτης της Βελούδινης Επανάστασης του1989, «πολιτικός από καθήκον όχι από επιλογή» όπως έλεγε, ήταν η ενσάρκωση του ακάματου αγωνιστή, του φιλοσοφημένου πολιτικού, του διεισδυτικού θεατρικού συγγραφέα. Ο θάνατός του είναι απώλεια για κάθε ελεύθερα σκεπτόμενο άνθρωπο.

Ο Χάβελ δεν ήταν μόνο ένας θαρραλέος ακτιβιστής που αντιστάθηκε στη φρίκη του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού. Με στέρεα φιλοσοφική συγκρότηση και βαθιά Ευρωπαϊκή παιδεία (αυτοδίδακτος εν πολλοίς), υπήρξε ένας οξυδερκής στοχαστής της ανθρώπινης κατάστασης. Η οδυνηρή εμπειρία του κομμουνισμού τον έκανε να συλλάβει μερικές βαθύτερες αλήθειες για τον ολοκληρωτισμό, τη νεωτερικότητα, και τη δημοκρατία.      

Τρεις, κυρίως, άξονες διαπερνούν τη σκέψη του. Πρώτον, ο αγώνας κατά του ολοκληρωτισμού είναι πρωτίστως αγώνας ενάντια στο ψεύδος. Στοχεύοντας στην εγκόσμια σωτηρία του ανθρώπου, ο κομμουνισμός είναι υποχρεωμένος να εκτρέφει το ψεύδος – τόσο περισσότερο, όσο η πραγματικότητα αποκλίνει από το «σχέδιο». Οι άνθρωποι έπρεπε να πεισθούν ότι ζουν σε έναν «εργατικό παράδεισο» ελευθερίας και ισότητας, άσχετα αν η εμπειρία τους ήταν ακριβώς η αντίθετη – μια ζωή γεμάτη καταπίεση, χαφιεδισμό, και φτώχεια. Το χάσμα μεταξύ (ιδεο)κρατικής προπαγάνδας και εμπειρικής πραγματικότητας έθετε τα άτομα σε ηθική κρίση: αποδέχομαι το ψέμα για να ζήσω με σχετική ασφάλεια και να εξελιχθώ επαγγελματικά ή δρω με βάση αυτό που βιώνω, καταλήγοντας στο περιθώριο, τα ψυχιατρεία και τα Γκουλάγκ;

Ο μανάβης που εθελοντικά αναρτά στο μαγαζί του την επιγραφή «Εργάτες όλου του κόσμου ενωθείτε», παρατηρεί ο Χάβελ, δεν το κάνει γιατί το πιστεύει, αλλά για να εξαγοράσει την ησυχία του από την ολοκληρωτική εξουσία. Το μέσον (η ανάρτηση της επιγραφής) είναι το μήνυμα! Η οικειοθελής υποταγή του συντελεί στην ηθικο-πνευματική απονέκρωσή του. Αναρτώντας εθιμοτυπικά την επιγραφή, δεν διερωτάται για την πράξη του· αποκρύπτει από τον εαυτό του τόσο την ηθική κατάπτωση της συμμόρφωσής του όσο και την αισχρότητα της ολοκληρωτικής εξουσίας.            

Δεύτερον, το κομμουνιστικό δόγμα συνιστά την κορύφωση της νεωτερικής φαντασίωσης ότι η ανθρώπινη κοινωνία διαπερνάται από νόμους, με βάση τους οποίους είναι εφικτός ο ορθολογικός ανασχεδιασμός της. Παραπέμποντας στον Καρλ Πόπερ, ο Χάβελ ονομάζει αυτή τη στάση «ολιστική κοινωνική μηχανική». Πρόκειται για ένα επικίνδυνο δόγμα, στο μέτρο που αφενός μεν εκλαμβάνει την κοινωνία ως  ένα εποπτεύσιμο και πλήρως προβλέψιμο όλον, αφετέρου δε καταργεί τη δημιουργική ανθρώπινη πράξη.

Η κοινωνία, παρατηρεί ο Χάβελ, «δεν είναι μια μηχανή που χτίστηκε με κάποιο γνωστό σε μας σχέδιο», αλλά διαπερνάται από απροσδιοριστία, πλουραλισμό αξιών, απρόβλεπτη εξέλιξη. Η επιστήμη μας δίνει τα εργαλεία να βελτιώσουμε τη ζωή μας, αδυνατεί όμως να δώσει νόημα στη ζωή: παρά τη γνώση που κομίζει, δεν μπορεί να μας πει γιατί ο θάνατος μας γεμίζει αγωνία, πώς να συμβιβάσουμε αντικρουόμενες αξίες, ή γιατί μας εμπνέει η αυτοθυσία. Ο ανθρώπινος βίος εκτυλίσσεται στον «βιόκοσμο» - εκεί όπου αυθόρμητα και μη εγκεφαλικά βιώνουμε κοινά αισθήματα (τη φιλία, την απώλεια, την υπερηφάνεια, την οργή, κλπ) και προβαίνουμε σε ηθικές επιλογές. Ο «βιόκοσμος» δεν είναι προϊόν σχεδιασμού, αλλά οργανικής εξέλιξης· παρέχει το κοινό πλαίσιο αυτο- και αλληλο-κατανόησης.

Η επιδίωξη της επιστημονικά σχεδιασμένης κοινωνίας οδηγεί σε ολοκληρωτικού τύπου εξουσία – στην επιβολή επιστημονικοφανών ιδεολογημάτων στον «βιόκοσμο». Μπορεί η κομμουνιστική εκδοχή να είναι η πιο βάρβαρη (καθότι πιο ακραία), αλλά ο πυρήνας της ολοκληρωτικής λογικής ενυπάρχει στη νεωτερική αναζήτηση (κοινή τόσο στο φιλελευθερισμό, όσο και στο μαρξισμό) της Τελικής Γλώσσας («επιστημονικής» φυσικά!) για την περιγραφή της ύπαρξης. Τόσο οι νεοφιλελεύθεροι όσο και οι μαρξιστές, λέει ο Χάβελ, διαπράττουν το ίδιο σφάλμα: θεωρούν ότι «λειτουργώντας με βάση τη θεωρία είναι εξυπνότερο από τη λειτουργία με βάση τη γνώση της ζωής».                

Τρίτον, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης συνειδητοποιούμε την ανάγκη να θεμελιωθεί η δημοκρατία σε μια νέα υπερβατικότητα. Η αίσθηση της μετοχής σε μια υπερβατική κοσμική τάξη καλλιεργεί το σεβασμό ως στάση ζωής – σεβασμό στη Γη, στους άλλους, στον εαυτό μας. «Μόνο κάποιος που υπάγει τον εαυτό του στην ισχύ μιας καθολικής τάξης και δημιουργίας», λέει ο Χάβελ, «που εκτιμά το δικαίωμα να μετέχει σε αυτή, μπορεί αυθεντικά να εκτιμά τον εαυτό του και τους γείτονές του, και να τιμά έτσι τα δικαιώματά τους».

Η ειρωνεία είναι ότι είναι η ίδια η επιστήμη, στη μετανεωτερική της εκδοχή, αυτή που μας επιτρέπει να εμβαθύνουμε στην κοσμική διάσταση της ύπαρξής μας – να συνειδητοποιήσουμε, δηλαδή, ότι μετέχουμε σε έναν ευρύτερο, ανεξάλειπτα «μυστηριώδη» Κόσμο που μας υπερβαίνει. Αυτή η επίγνωση μας κάνει πιο ταπεινόφρονες και ανεκτικούς· μας οδηγεί, δυνητικά, στην αυθυπέρβαση: «στο χέρι που δίνουμε σε όσους είναι κοντά μας, στους ξένους, […] σε όλες τις ζωντανές υπάρξεις, στη φύση, στο σύμπαν» (Χάβελ). Ανακτούμε αυτό που ο ρασιοναλισμός της κλασικής επιστήμης πάσχισε να εξαλείψει: τη αίσθηση του Ιερού, τον ευρύτερο μεταφυσικό ορίζοντα που νοηματοδοτεί την πράξη.

Μπορεί η κομμουνιστική βαρβαρότητα να εξέλιπε (σχεδόν…), η ολοκληρωτική λογική όμως δεν έπαψε να είναι η σκιά της νεωτερικότητας. Ψήγματά της βλέπουμε στη νεοφιλελεύθερη πίστη στις αγορές, στην άκριτη λατρεία της επιστήμης, στη γραφειοκρατική γιγάντωση. Κοινό στοιχείο τους είναι η πίστη σε σωτηριολογικού τύπου «θεωρίες», η παραγνώριση της βιωμένης εμπειρίας, η πεποίθηση ότι η κοινωνία μπορεί να ανασχεδιασθεί «ορθολογικά». Ο αγώνας, το ήθος, και ο στοχασμός του Χάβελ θα εμπνέουν πάντοτε όποιον θέτει την αλήθεια της ζωής πάνω από ιδεοληπτικές σκοπιμότητες.  

Τα χειρότερα δεν τάχουμε δει ακόμη…

Ζούμε τη χειρότερη κρίση που θα μπορούσε να μας συμβεί, με εξαίρεση πολεμική σύρραξη ή την κατάλυση της δημοκρατίας. Ουσιαστικά πτωχεύσαμε, με ό,τι συνεπάγεται αυτό (και συνεπάγεται πολλά). Η σχεδόν υπαρξιακή περιδίνηση δημιουργεί τις προϋποθέσεις να αναστοχαστούμε τους ιστορικούς εθισμούς, τις συλλογικές πρακτικές,  που μας έφεραν εδώ. Μερικές φορές, όπου υπάρχουν άνθρωποι με ήθος, φαντασία και τόλμη, το κάνουν. Οι νοσοκομειακοί γιατροί της Σπάρτης, λ.χ., προτρέπουν με ανακοινώσεις και αφίσες τους ασθενείς τους να μη δίνουν φακελάκι. Η κρίση μας αναγκάζει να αναλάβουμε τις ευθύνες μας, όπου μπορούμε, όσες μας αναλογούν.

Το κάνουμε όλοι; Όχι, φυσικά. Το κάνουν οι πολιτικοί μας εκπρόσωποι; Δυστυχώς, όχι. Η κρίση για το πολιτικό σύστημα αποδεικνύεται ότι δεν είναι ευκαιρία υπέρβασης, αλλά μια ακόμα περίπτωση εγκλωβισμού στους φαύλους κύκλους που ιστορικά έχουν παγιδεύσει τη χώρα. Τα παραδείγματα είναι πολλά, αλλά  θα σταθώ σε ένα.

Σήμερα και την επόμενη Κυριακή διεξάγονται τοπικές εκλογές. Είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να συζητηθούν σημαντικά θέματα τοπικής διακυβέρνησης και ανάπτυξης. Τι κυριαρχεί στην πολιτική ημερήσια διάταξη; Το Μνημόνιο! Αρχικά η αντιπολίτευση, και, αργότερα, αφρόνως συρόμενη και η κυβέρνηση, πολιτικοποίησαν τις τοπικές εκλογές, δηλαδή τις διαμόρφωσαν με όρους της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Η εκλογή τοπικών αρχόντων ανήχθη σε έκφραση εμπιστοσύνης (ή μη) στην κεντρική κυβέρνηση!

Δεν είναι η πρώτη φορά, ούτε είναι το μόνο θέμα. Όπως η ΝΔ πολιτικοποιεί σήμερα τις τοπικές εκλογές για ίδιον όφελος, έτσι και το ΠΑΣΟΚ πέρυσι χρησιμοποίησε εργαλειακά το Σύνταγμα προκειμένου να εκβιάσει τη διεξαγωγή πρόωρων βουλευτικών εκλογών. Πάντοτε μετά τη μεταπολίτευση οι τοπικές εκλογές ετεροκαθορίζονται: τα θέματα τοπικής πολιτικής τίθενται από τα κόμματα με όρους διλημμάτων της κεντρικής πολιτικής διαμάχης, δηλαδή το εξής ένα: καταψηφίστε/υπερψηφίστε την κυβέρνηση! Το αποτέλεσμα δεν είναι μόνο ότι η εντολή διακυβέρνησης αμφισβητείται με κάθε ευκαιρία, αλλά και ότι η συζήτηση για τα επιμέρους θέματα διεξάγεται κυρίως με αλλότριους όρους. Η ποιότητα του δημόσιου λόγου εξασθενεί, στο μέτρο που τα επιμέρους θέματα πολιτικής (policy issues) διαρκώς ετεροπροσδιορίζονται.

Το φαινόμενο της κοντόφθαλμης επιβολής κεντρικών πολιτικών διλημμάτων στη λειτουργία επιμέρους θεσμών δεν είναι τυχαίο: παράγεται συστημικά, δηλαδή από έναν ιστορικά εμπεδωμένο τρόπο αλληλεπίδρασης των «παικτών» του πολιτικού μας συστήματος. Ποιος είναι αυτός; Η πάση θυσία (δηλαδή, η άνευ αρχών) μεγιστοποίηση του εφήμερου κομματικού οφέλους. Τα κόμματα δεν νοιώθουν ότι δεσμεύονται από κάποιους υπερκείμενους κανόνες συμπεριφοράς (γραπτούς ή μη), οι οποίοι ρυθμίζουν το δημόσιο βίο. Αντιθέτως, προσπαθούν να αποσπάσουν καιροσκοπικά οφέλη, όπου και όπως μπορούν, με κάθε τίμημα.

Αποτέλεσμα; Η διαμόρφωση μιας πολιτικής κουλτούρας ιδιοτελούς καιροσκοπισμού, η οποία: δεν σέβεται κανόνες, δεν αναζητά τη συνεννόηση (αλλά, αντιθέτως, σχεδόν αυτόματα, κλιμακώνει την αντιπαράθεση σε πόλωση), δεν αποκλείει (κάθε άλλο…) από ηγετικές θέσεις ανίκανους, μωροφιλόδοξους, και φαύλους, δεν ευνοεί τη διαμόρφωση ορθολογικών κριτηρίων στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων, και πλειοδοτεί σε ανεύθυνο λαϊκισμό. Οι συνέπειες είναι ψηλαφητές, παντού…

Αντιμέτωπα ακόμα και με τη χρεοκοπία της χώρας, τα κόμματα φαίνεται ότι αδυνατούν να απεγκλωβιστούν από την κουλτούρα του ιδιοτελούς καιροσκοπισμού. Οι κινήσεις τους εξακολουθούν να γίνονται μέσα στο υπάρχον πολιτικό «παιχνίδι», αδυνατούν να διαμορφώσουν ένα νέο. Τα παραδείγματα είναι άφθονα. Οι εξεταστικές επιτροπές της Βουλής για διάφορα σκάνδαλα, λ.χ., μετατρέπονται σε αγώνες κατίσχυσης της κομματικά συμφέρουσας εκδοχής των γεγονότων. Τα ομοφώνως διαφωνούντα πορίσματα των κομμάτων σηματοδοτούν εκπληκτική αδυναμία σύνθεσης απόψεων, αδιαφορία για την αλήθεια, υποκατάσταση του θεσμού από τις συνιστώσες του. Το κομματικώς ωφέλιμο υπερισχύει του θεσμικά επιβεβλημένου.

Ο ιδιοτελής καιροσκοπισμός όχι μόνο αντιστρατεύεται το κοινό καλό, αλλά παράγει γελοιότητα και ασυναρτησία. Εξεταστική επιτροπή για την οικονομία την περίοδο 2007-2009 συστήνει ο κ.Παπανδρέου. Τι απαντά ο κ.Σαμαράς; Ότι, αν εκλεγεί πρωθυπουργός, θα συστήσει εξεταστική επιτροπή διερεύνησης πως φτάσαμε στην υπογραφή του Μνημονίου! Τι απομένει; Μα να συσταθεί και μια εξεταστική επιτροπή η οποία θα εξετάσει πως συστήνονται οι εξεταστικές επιτροπές!

Καταδίκη της κυβέρνησης στις τοπικές εκλογές ζητά ο κ.Σαμαράς, αλλά σπεύδει να διευκρινίσει ότι δεν ζητά βουλευτικές εκλογές, αν ηττηθεί το ΠΑΣΟΚ! Τι επιδιώκει; Την με κάθε τρόπο φθορά του αντιπάλου…Αυτό αρκεί. Τις λογικές συνέπειες των επιλογών του δεν τις εξετάζει… Την κρισιμότητα των στιγμών για την εφαρμογή του Μνημονίου, προκειμένου η χώρα να συμμαζέψει τα δημόσια οικονομικά της, τονίζει ο κ.Παπανδρέου. Συγχρόνως δεν διστάζει να απειλήσει με προκήρυξη εκλογών αν οι υποψήφιοί του (πόσοι; ποιοι;) ηττηθούν, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την εφαρμογή του Μνημονίου που τόσο υπερασπίζεται! Οι πολιτικάντηδες είναι ανίκανοι να είναι συνεπείς ακόμη και με τον εαυτό τους.

Τα κολοσσιαία προβλήματα που δημιουργεί η κρίση δεν μπορούν να τα σηκώσουν οι ώμοι του πυγμαίου πολιτικού συστήματος. Οι πολιτικοί μας «ηγέτες», γέννημα-θρέμμα της φαύλης κομματοκρατίας τη μεταπολίτευσης, αναπαράγουν αυτό που έμαθαν, αδυνατούν να αναλάβουν τις ιστορικές τους ευθύνες. Ο ιδιοτελής καιροσκοπισμός των κομμάτων απειλεί πλέον ανοιχτά τη χώρα. Αντί η κρίση να γίνει το έναυσμα για ένα νέο πολιτικό «παιχνίδι», ενσωματώνεται στους όρους του παλαιού. Η πρόωρη προκήρυξη βουλευτικών εκλογών δεν θα καθυστερήσει πολύ. Τα αδιέξοδα θα πολλαπλασιασθούν... Τα χειρότερα, πιθανότατα, δεν τάχουμε δει ακόμη…

The track was not bad for a 4X4 to negotiate. But,  sometimes, you were facing something like what you see. And you had to come out and check if you can squeeze in between the fallen rocks or take the outside lane. And check what was happening outside the outer lane. which was something like this:

Orchids